Al een tijdje stond deze bestemming op mijn bucketlist. Afgelopen week was het dan eindelijk zover; samen met een vriendin ben ik 4 dagen naar Marokko gegaan om me onder te dompelen in het sprookje van 1001 nacht en een wandeling te maken door de valleien van het aangrenzende Atlasgebergte.
De medina; het oude stadsgedeelte
Even wennen…
Hoewel ik al op veel plekken in de wereld ben geweest, moest ik hier écht even wennen. ‘Wat een onoverzichtelijke chaos!’ was mijn eerste gedachte. We sliepen middenin de medina waar de echte cultuur nog goed te zien is. De medina bestaat uit een wirwar van straatjes en steegjes, vaak zonder duidelijke straatnaam, soms open en soms afgesloten, met als centrale middelpunt het Djemaa El Fna plein.
Eten en drinken op het Djemaa El Fna Plein
Vooral ’s avonds komt dit plein helemaal tot leven. Je vindt er dan tientallen eetkraampjes en verse sapkramen, maar ook slangenbezweerders, tandentrekkers en henna tatoeëersters. Het publiek is een mengeling van de lokale bevolking en toeristen. Vooral aan die laatste groep wil eerstgenoemde natuurlijk hun geld verdienen. Houd er dan ook rekening mee dat je hier niet even rustig rond kunt kijken. Elke paar seconde wordt je aangesproken en letterlijk vastgepakt en meegenomen. Voor je het weet heb je een henna tattoo op je hand staan, een aap op je schouder zitten of zit je aan een tafeltje. En niets is natuurlijk gratis.
Ben je al een beetje gewend geraakt aan de stad of kan goed omgaan met mensen die wat van je willen; ga hier dan vooral een keer eten! Voor 150 dirham (ongeveer € 13,50) heb je hier met 2 personen je buikje rond gegeten aan stoofgerechten, gegrilde vlees- en visspiezen, zoetigheden en andere lokale lekkernijen.
Vergeet ook niet om elke dag even een vers sapje te halen. Voor 5 dirham (ongeveer € 0,45) heb je al een volle beker vers geperste jus d’orange.
Gezien het plein overdag een stuk rustiger is en de sapkramen er vanaf 8u ’s ochtends al staan, is dat een perfect en gezond begin van je dagen in Marrakech!
Loopt het water je al in de mond? Verderop zal ik meer schrijven over de lokale keuken, inclusief een combinatie van kruiden die ik van een echte berbermoeder in het Atlasgebergte heb gekregen!
Winkelen in de souks
Qua hectiek geldt eigenlijk hetzelfde voor de winkeltjes in de souks als voor het plein. Je vindt hier o.a. prachtige Marokkaanse lampen, lederwaren, kleding, kruiden en houtsnijwerk. Het is bijna onmogelijk om er niet hebberig van te worden, maar let op: alle producten staan zonder prijskaartje in de souks. Onderhandelen hoort namelijk bij de Marokkaanse cultuur. Een winkel waar wél prijzen aangegeven staan wordt door de locals direct voorbij gelopen. Van dit type winkels hebben wij er nog geen 10 gezien, terwijl er zo’n 6000 souks zijn in de hele medina.
Loop je rustig voorbij of kijk je even een winkeltje binnen, dan moet je er niet gek van staan te kijken dat je meteen staat te onderhandelen over de aankoop van een product dat je misschien niet eens wil hebben.
Wachten, loont…
Wil je, net als wij, wel iets kopen in de souks? Doe dit dan aan het einde van je reis. Je zult dan ongetwijfeld langs één van de paar winkeltjes zijn gelopen verderop in de stad, waar wél prijzen aangegeven staan. Dit geeft je een indicatie van wat producten ongeveer moeten kosten. Zorg dat je voorbereid bent op keiharde onderhandelingen; het kost je even wat moeite maar vaak kun je tot wel 50% of, als je echt goed bent, 75% afdingen!
In de souks zal je ook vaak, ongevraagd, worden aangesproken door mensen die zeggen dat je verkeerd loopt of dat de weg is afgesloten. Lach vriendelijk en vervolg je route. Dit is een manier voor hen om met jou mee te lopen en daarna geld te vragen voor het wijzen van de weg.
Hoewel je dit van te voren allemaal gelezen hebt en denkt hierop voorbereid te zijn, is dit voor ons Nederlanders toch wel even heftig. Je kunt het idee hebben dat je de regie over je eigen vakantie kwijt raakt, omdat andere mensen voor je lijken te bepalen waar jij gaat eten of winkelen. Aan de andere kant geeft het je wel meteen een geweldige indruk van het echte leven in deze stad, waardoor je dit zeker niet over mag slaan!
Een goede tip die ik jullie mee zou willen geven is; laat het op je af komen en als het je even teveel wordt, besluit dan om het plein en de souks te verlaten en een dag later terug te gaan. Je zult zien dat het snel went en je er dan de charme zeker van in kunt zien.
Moskeeën en paleizen
Naast het Djemaa El Fna plein en de souks zijn er in de medina veel moskeeën en paleizen te zien. Helaas zijn de moskeeën niet toegankelijk voor niet-moslims. De paleizen gelukkig wel! Meestal kosten ze ongeveer € 1 à 2 entree en eenmaal binnen kom je van de ene prachtige ruimte in de andere. Mozaïek in alle kleuren en vormen, schitterende binnenplaatsen met sinaasappelbomen en fonteinen, houtsnijwerk dat al kunst op zich is. Als (hobby)fotograaf kun je hier naar hartenlust klikken en moet je oppassen dat je straks niet met 1001 foto’s terug van één gebouw terug komt 😉
Het bekendste en grootste paleis is Palais de la Bahia. Je kunt hier makkelijk 2 uur ronddwalen. Dit paleis is wel een geliefde bestemming voor tourbussen die daar vaak in de ochtend aan komen. Aan het einde van de middag is het daarom waarschijnlijk wat rustiger.
Overige bezienswaardigheden
Eigenlijk is er zoveel te zien en te beleven in de medina dat het teveel is om op een korte stedentrip te doen! Veel genoemd zijn bijv. ook de koninklijke graftombes, Tombeaux Saadiens. Entree kost je 10 dirham (ongeveer € 0,90). Bijzonder omdat deze zo lang bewaard zijn gebleven na de vernietiging van veel getuigenissen van cultuur in de 18e eeuw, maar wij waren toch lichtelijk teleurgesteld. Qua mozaïek is het weer schitterend, maar er is niet enorm veel te zien in vergelijking met de paleizen. Daarnaast moet je je voorbereiden op een lange wachtrij voor het mooiste inkijkje, waarna je van de beveiliger slechts enkele seconden de tijd krijgt om eventjes een foto te maken voordat de volgende weer aan de beurt is.
Je kunt ook een wandeling maken door de Joodse wijk of een bezoek brengen aan de koranschool Medersa Ben Youssef. Helaas was deze laatste toen wij er waren dicht, maar ook dit schijnt erg de moeite te zijn qua architectuur! Deze is, gelukkig, wel toegankelijk voor niet-moslims.
Hammams
Door de hele stad vind je hammams, ofwel badhuizen. Je kunt kiezen uit traditionele hammams en luxueuze, meer toeristische, hammams. De traditionele hammams zijn vaak een stuk goedkoper, maar bieden je minder luxe en privacy. Dat laatste is sowieso iets om rekening mee te houden. Het gaat er namelijk heel anders aan toe dan in een Nederlandse sauna. Het betreden van de hammam gebeurt naakt. Meestal krijg je wel een soort papieren string aan. Bij een wat luxere hammam krijg je je eigen ‘wasvrouw’ toegewezen. Bij een traditionele hammam deel je je ‘wasvrouw’ met meerdere mensen, met wie je je ook gedurende de fases in één ruimte bevindt.
Sta er niet gek van te kijken dat de wasvrouw ernaast blijft staan als jij je kleding uittrekt en, als het haar niet snel genoeg staat, dat ze zonder gêne even ongevraagd helpt met het uittrekken van je bh. Vervolgens neemt ze je letterlijk aan de hand mee naar de verschillende ruimtes. Eerst in de stoombaden en daarna krijg je een ‘full body’ scrub en massage. Uiteindelijk zal deze vrouw je ook helemaal wassen. Wanneer ik zeg ‘full body’ en ‘helemaal’ bedoel ik dus ook écht van voor tot achter en van boven tot onder. Het is dus niet een enkele massage van de rug die je hier krijgt. Mannen en vrouwen zijn wel strikt gescheiden in de hammam. De prijzen variëren, afhankelijk van het soort hammam en welke behandelingen je kiest, van € 10 tot € 50.
Verdwalen in de medina
Dit gaat sowieso gebeuren. Vraag de weg aan winkeliers als je hier niet voor wil betalen of download de offline kaarten van googlemaps of maps.me (ik ben fan van deze laatste en gebruik deze overal!). Je ontkomt er, zelfs met navigatie, niet aan dat je een keer zult verdwalen, maar zo ontdek je wel de leukste dingen!
Indien je in de medina slaapt en de mogelijkheid hebt om via je hotel/riad een taxi te boeken: doen! Je gaat je riad écht niet zelf vinden als je hier net aan komt en bent vaak maar een paar euro duurder uit dan wanneer je zelf op het vliegveld op zoek moet naar een taxi. En dan moet je ook nog goed kunnen onderhandelen over de prijs.
Guéliz / Ville Nouvelle; de nieuwe stad
Grenzend aan de oude medina vind je het nieuwe gedeelte van de stad. Hier vind je chique restaurants, hippe barren en bekende winkelketens. Wil je een avondje goed op stap in Marrakech, dan moet je hier dus heen gaan. Houd er wel rekening mee dat de prijzen hier vaak boven Europees niveau liggen. Gezien wij echt gingen voor het authentieke Marrakech hebben wij het grootste gedeelte van de nieuwe stad links laten liggen. Toch zijn er hier een aantal dingen waarvoor je wél even de medina moet verlaten, als je het mij vraagt. Hieronder zal ik ze noemen.
Natuurlijk zijn er daarnaast nog genoeg andere dingen in de nieuwe stad te zien, waaronder een kerk en een Europese begraafplaats.
Jardin Marjorelle
Een schitterende tuin waar je in de zomer heerlijk de verkoeling kunt opzoeken en waar je ook twee kleine musea met o.a. inheemse kunst kunt bezoeken. Voor deze drie samen betaal je omgerekend ongeveer € 10. Wil je alleen de tuinen bezoeken, dan kost dit je ongeveer € 4. Gecreëerd door schilder Jack Marjorelle en later gerestaureerd door Yves Saunt Laurent word je hier overrompeld door gebouwen en accessoires in de felblauwe kleur indigo, die je in Marrakech overal kunt kopen. Hou je, net als ik, van het maken van foto’s dan kun je ook hier weer je hart ophalen! Er zijn prachtige doorkijkjes en, misschien nog wel mooiere, hoekjes waar de gele kozijnen afsteken tegen het felblauwe.
Écht de moeite waard om heen te gaan!
Cyberpark en de Koutoubia moskee
Ook vind je in het nieuwe gedeelte een aantal parken, waar je even kunt ontsnappen aan de drukte van de medina. Vooral het Cyberpark is een geliefde plek onder de lokale bevolking. Hier heb je diverse wifipunten, waar je tijdens een welverdiende rustpauze mooi kunt uitzoeken wat je volgende ontdekking van de stad gaat worden. En als je toch in het cyberpark bent, vergeet dan niet even langs de Koutoubia te lopen, welke daarnaast ligt.
Dit is de grootste moskee in Marrakech, die je eigenlijk vanaf elk dakterras kunt zien. Bij helder weer zie je achter de moskee de bergtoppen van het Atlasgebergte opdoemen. Het loont ook de moeite om tegen zonsondergang even op één van de vele dakterrassen in de stad te gaan staan, zodat je een foto kunt maken van de ondergaande zon achter de moskee.
Handig weetje: als je met de moskee in de rug de straat oversteekt, sta je direct weer in de medina.
Dagtrip naar het Atlasgebergte en overige mogelijke excursies
De bergtoppen van het Atlasgebergte zijn vanaf elk dakterras in de stad al te zien. Zit je daar lekker te eten en te drinken, dan wil je hier gewoon heen! In de stad zijn genoeg winkeltjes te vinden waar excursies worden aangeboden. Je kunt er, net als wij, ook voor kiezen vanuit Nederland al iets te boeken. Je betaalt dan meer, maar hebt wel de zekerheid dat je de excursie ook echt kan doen op de gewenste dag en dat je met een kleinere groep gaat en een gids mee krijgt die goed Engels spreekt.
Wij hebben uiteindelijk gekozen voor een excursie door een aantal valleien van het Atlasgebergte. Deze excursie duurde een hele dag. Een deel van de route werd per minibusje afgelegd en een deel wandelend. We hadden het geluk dat er nog sneeuw lag op de hoge bergtoppen wat voor adembenemende uitzichten zorgde.
Naast de Ourika vallei, de Oukaimden vallei en de Asni vallei, hebben we een traditionele arganolie ‘fabriek’ bezocht en mochten we lunchen bij een berberfamilie thuis. De smaken en kruiden die we hier proefden in de tajine waren toch echt een stuk beter dan we hadden gehad in de stad zelf! En gelukkig kon ik in mijn steenkolen Frans prima navragen hoe ik dit thuis een keer na kan gaan maken.
In mijn optiek zeker de moeite waard om zo’n excursie te boeken. Mooie bijkomstigheid is dat je even bij kunt komen van alle hectiek van de stad zelf.
Andere excursies
Voor onze trip was het te kort om ook nog andere excursies te boeken. We kwamen immers ook voor Marrakech zelf! Verdere aanraders schijnen te zijn: een dagtrip naar de Ouzoud watervallen, een dagtrip naar de kustplaats Essaouira of een rit naar de Tizi n’Tichkapas waar je de kashba van Aït Benhaddou kan bezoeken welke in veel films terug te zien is.
Google er gewoon wat op los en kies wat bij jou past.
Eten en drinken
Waar moet ik beginnen… het eten in Marokko was heerlijk!
En dat begon al bij het ontbijt. Zelden heb ik zo uitgebreid ontbeten voor zo weinig geld; vers sap, koffie/thee, verschillende soorten brood, pannenkoekjes, allerlei soorten jam, gemarineerde olijven, eieren en ga maar door. Een heel dorp had er van kunnen eten.
Thee is overigens sowieso iets dat je je hele verblijf aangeboden zult krijgen. Het is hun manier om je welkom te heten in Marokko. Sla het aanbod dan ook niet af en geniet van de gastvrijheid van de Marokkaanse bevolking door een kopje thee met ze te drinken. Vaak zetten ze thee van verse munt, maar in de winter gebruiken ze ook wel wat zwaardere kruiden. Enige ‘minpuntje’: de thee is mierzoet. Wel lekker, maar je moet er (net als aan zoveel) even aan wennen.
Qua koffie is het lokale drankje ‘NosNos’, eigenlijk een soort koffie verkeerd. Soms met kruiden erin.
En dan het avondeten. Iedereen kent wel de tajine; een soort stoofpot waar groenten, vlees en kruiden in gaan en die uren staat de pruttelen op de houtskool. In Marrakech hebben ze hier een lokale variant op, genaamd de Tangia. Het verschil is dat dit meer een soort kruik is dan een driehoekige stoofpot en dat hierin vaak minder tot geen groenten zitten.
Couscous!
Naast de tajine is ook couscous aardig bekend bij ons. Waar wij in Nederland wat kokend water over de couscous gooien zodat deze binnen 3 minuten klaar is, laten ze hem daar uren stomen boven een pan water vol met kruiden. Dit ga ik thuis zeker ook eens proberen, want het is écht veel lekkerder! En als de couscous dan gestoomd is, leggen ze hem op een schaal en gieten ze er nog een flinke hoeveelheid kruidenbouillon overheen en dekken ze de schaal af met groenten.
Grappig weetje: couscous wordt bij de Berbers eigenlijk alleen op vrijdag gegeten, de heilige dag. En dus niet elke dag, zoals ik dacht.
Harira is een traditionele Marokkaanse soep die je geproefd moet hebben. Je kunt deze in bijna elk restaurant en ook op het plein, voor weinig geld, eten.
Naast deze dingen zijn er volop zoetigheden verkrijgbaar. Van koekjes tot cakejes tot gebakjes. Het kan niet op. Wat je in dat kader zeker ook moet proberen in Marrakech is een ‘pastilla’. Een soort gebakje gemaakt van loempiadeeg gevuld met duif of kip, kruiden, noten en (wederom) heel veel suiker.
Iet anders eten?
Eigenlijk is dit pas een klein deel van wat je er zoal kunt eten, maar aangezien dit geen foodblog is zou ik zeggen: ga vooral zelf naar Marokko en proef allerlei verschillende dingen! Je zult zeker met een aantal nieuwe recepten en ideeën thuis komen.
Ben je in Marrakech en wil je even wat anders eten dan Marokkaans? Wij hebben heerlijk Frans (met een Marokkaans tintje) gegeten bij Lattitude 31 en Libanees bij Naranj.
Andere bekende restaurants zijn Nomad en café des Epices, waar je volgens westerse maatstaven wel de Marokkaanse smaken kunt proeven.
Natuurlijk is het eten op het Djemaa el Fna plein en het proeven van eten bij standjes in een achterafgedeelte ook erg leuk. Dit hebben wij dan ook her en der gedaan, zonder hier ziek van te worden overigens.
In Marrakech is het krijgen van alcohol (helaas) niet zo makkelijk. Bijna nergens in de oude medina mag alcohol geschonken worden. In de nieuwe stad wel in diverse clubs en grote restaurants, maar dan mis je weer dat authentieke. Wij zijn bij toeval de laatste avond gestuit op restaurant en riad Jama, waar we wél een wijntje bij het eten konden krijgen. Bij andere restaurants kun je er, ondanks dat het niet mag, wel om vragen. Soms heb je geluk en kun je, in een onopvallende waterfles en tegen zwarte betaling, toch een wijntje krijgen! Je betaalt hier echter wel fors voor, € 35 per fles is geen uitzondering.
Receptje
Zoals gezegd heb ik de samenstelling van het kruidenmengsel gevraagd dat de echte Berbers gebruiken. Wil je het thuis eens proberen? Gooi dan deze kruiden bij elkaar: kurkuma, komijn, gember, saffraan, tomaatpoeder, koriander, zout en peper en koop een tajine. Beetje olie erin en leg eventueel vlees in het midden op de bodem. Daaromheen leg je verse groenten en je giet er een klein laagje vocht (tomatensap of bouillon) op. Vervolgens laat je het een tijdje, minimaal 1,5 uur op laag vuur sudderen, en je kunt thuis heerlijk nagenieten! Let wel op dat je een tajine niet zomaar op je gasfornuis zet; de tajine kan barsten als er direct vlammen op komen. Om dit te voorkomen kun je een vlammenverdeler kopen.
In de souks kun je ‘Ras El Hanout’ kopen, vaak een mengeling waar een groot deel van deze kruiden in zit. De gemakzuchtigen onder ons kunnen dus ook een zakje kruiden kopen op straat en deze mee naar huis nemen om hun familie mee te verrassen 😉
Overige, handige, weetjes:
Taal
Naast Arabisch en Berber is Frans de derde officiële taal. Spreek je geen Frans? Met Engels kan je in Marrakech in de meeste gevallen prima uit de voeten, zeker bij de wat jongere bevolking. Zij leren dit namelijk allemaal op school.
Geldzaken en pinnen
De munteenheid is de Dirham. Voor de actuele wisselkoers kun je even googelen. Reken erop dat een euro ongeveer 10 keer zoveel waard is als een dirham, dan heb je een makkelijke rekensom.
Als je aankomt op het vliegveld van Marrakech word je langs een wisselloket geleid. Laat je hier niet misleiden! Ze zeggen dat ze (ook) een normale pinautomaat zijn, maar als je goed doorvraagt blijkt dat je hier wel € 10 tot € 15 betaalt om te kunnen pinnen! De mensen achter het loket zullen je wijs maken dat je dit ook betaalt bij normale pinautomaten, maar dat is niet waar. Je betaalt daar ongeveer € 2 à € 3 om te pinnen. Loop het wisselkantoor voorbij en je vindt in de volgende hal één pinautomaat (waar het helaas wel erg druk kan zijn). Ook rondom het Djemaa el Fna plein zijn genoeg pinautomaten.
LET OP: Maak al je dirhams op voordat je terug vliegt of wissel ze vóórdat je door de douane gaat bij vertrek vanaf de luchthaven. Je kunt er namelijk, bizar genoeg, alleen nog eten en lokale merchandise tot max € 20 mee kopen op het vliegveld. En wisselen kan ook niet meer als je door de douane bent. Even je laatste geld opmaken aan drank of sigaretten is dus niet mogelijk! Gelukkig vond ik een lieve Marokaanse vrouw die bereid was om mijn aankopen te pinnen in ruil voor mijn dirhams, anders had ik nu met zo’n € 80 aan dirhams in Nederland gezeten…
Taxiprijzen
Ook voor de prijzen van een taxi moet je onderhandelen. Spreek van te voren een prijs af! Een normale prijs voor een ritje vanaf het vliegveld naar de medina is maximaal 100 dirham. Ritjes binnen de medina (hoewel deze grotendeels autovrij is) kosten je ongeveer 50 dirham en daarbuiten moet je rekening houden met 75 dirham.
Wisselende openingstijden en heilige dagen
- Vrijdag is voor moslims een heilige dag. Het kan zijn dat bepaalde restaurants en winkels dan niet de hele dag geopend zijn
- Houd, bij het plannen van je reis, rekening met de Ramadan als je wil dat alles op normale tijden geopend is. De ramadan valt elk jaar anders, dus zal je even moeten googelen
- In de zomer kan het in Marrakech erg warm worden. De temperatuur kan oplopen tot 40 à 50 graden! In de zomer kan het daarom gebeuren dat op het heetst van de dag bepaalde dingen gesloten zijn
